Η πολύπλευρη κρίση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, οι όροι για την επιβίωσή τους και οι κίνδυνοι που προδιαγράφονται – Δημοσιογραφία αντιπαροχής, η διασφάλιση κανόνων συμπεριφοράς και ελευθερίας διακίνησης ιδεών.
Στο φιλμ «Πολίτης Κέην» (Citizen Kane, 1941) του ιδιοφυή Όρσον Ουέλς o μεγιστάνας των μέσων μαζικής ενημέρωσης, Charles Foster Kane, πεθαίνει λέγοντας την αινιγματική λέξη "Rosebud" («Ροδανθός»). Ένας ρεπόρτερ θα αναλάβει να ανακαλύψει το νόημα της συγκεκριμένης λέξης. Μόνο οι θεατές της ταινίας θα διακρίνουν στο φινάλε της ταινίας τη λέξη γραμμένη πάνω στο φλεγόμενο παιδικό έλκηθρο του μεγιστάνα, σε έναν συμβολισμό της χαμένης παιδικής αθωότητας.
Στη διαδρομή του γραπτού λόγου η εποχή της αθωότητας ξεκινά μέσα στο
18ο αιώνα όταν το Βιβλίο νίκησε την Απολυταρχία. Τον 19ο αιώνα, στη μονομαχία με την Αντίδραση (αυτοκρατορική, μοναρχική, αστική) κέρδισε η Εφημερίδα. Τον 20ο αιώνα, στην αναμέτρησή της με το μονοπωλιακό κράτος η οπτικοακουστική θα αναδειχθεί θριαμβεύτρια.
Ακολουθεί το επόμενο βήμα η ψηφιακή τεχνολογία, η απεικόνιση του καινούργιου αιώνα, η virtual reality. Ένα ιλιγγιώδες ταξίδι στα σύνορα του διαστήματος. Πολυμέσα, internet, ιστοσελίδες, ψηφιακό ραδιόφωνο, blogs. Αμφίδρομη επικοινωνία, ταχύτατη ροή πληροφόρησης είναι τα μεγάλα ατού. Μέχρι ποιου σημείου μπορεί να διατηρήσει το Μέσον την ευελιξία και ανεκτικότητα ή τι γίνεται στην περίπτωση που εμφανιστούν (αν δεν εμφανίστηκαν ήδη…) οι πάσης φύσεως εφιάλτες, η επιβολή μεθόδων όρων που στιγματίζουν τη μορφή της πληροφόρησης; Γνώση ανεξάρτητη θέλουμε ή ελεγχόμενη - αυτοελεγχόμενη από ποικιλόμορφες εξαρτήσεις, από οικονομικά και όποια άλλα συμφέροντα;
Χαρακτηριστικά ο διευθυντής της «Le Monde Diplomatique» Ιγνάσιο Ραμονέ διεκτραγωδώντας την… ομοιομορφία των ΜΜΕ και τον πειθαναγκασμό των εφημερίδων στη ροή της τηλεόρασης αποφαίνεται ότι ο αναγνώστης δεν βρίσκει πια στις στήλες μια διαφορετική ανάλυση, πιο βαθύτερη, πιο απαιτητική από αυτές που προτείνει το τηλεοπτικό δελτίο με αποτέλεσμα να χάνει το ενδιαφέρον του. Ακόμα χειρότερα γίνονται τα πράγματα από τη στιγμή που ο παραδοσιακός αναγνώστης – μελετητής μιας εφημερίδας, αποκαμωμένος από τις συνθήκες της σύγχρονης ζωής αποφεύγει να κουράζεται προκειμένου να ενημερωθεί.
Εδώ έρχεται το καίριο ερώτημα του Ραμονέ να «θέσει τον δάκτυλο επί τον τύπον των ήλων»: Απέναντι σε όλες τις τεχνολογικές εξελίξεις και σε συνδυασμό με τα σημερινά προβλήματα μπορεί να αποτελέσει λύση ο δημοσιογράφος; Αν καταφέρουμε να δώσουμε μια απάντηση, η δημοσιογραφία δεν θα πεθάνει ποτέ, αποφαίνεται.
Πριν καιρό, στα Χανιά, ο σκιτσογράφος και διευθυντής του περιοδικού «Γαλέρα» Γιάννης Καλαϊτζής, σε ημερίδα με θέμα «Ο Πολιτισμός των ΜΜΕ και ο Πολιτισμός της αμφισβήτησης» αφού επισήμανε ότι «ένα μεγάλο μέρος των ΜΜΕ δεν είναι απλά η τέταρτη εξουσία, είναι η εξουσία και μόνη, και αυτό είναι αντιδημοκρατικό», εκτίμησε ότι «τα ΜΜΕ δεν μπορούν να αλλάξουν, γι αυτό και θα καταστραφούν. Ο τρόπος που λειτουργεί αυτό που λέμε δημόσια ενημέρωση οδεύει προς την καταστροφή. Σε 10 έως 15 χρόνια, αυτό το είδος δεν θα υπάρχει». Προφανώς, όπως υποστήριξε άλλος ομιλητής αν ο 20ός αιώνας ξεκίνησε με τα μονοπώλια της ενέργειας και του αυτοκινήτου, ο νέος αιώνας εκφράζεται μέσα από τα μονοπώλια των ΜΜΕ και με την επιβολή μιας ομογενοποιημένης πολιτιστικής αντίληψης.
Η εξέλιξη των Μέσων
Σε μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης που διοργάνωσε το «ΒήμαΙδεών», ο Νίκος Δεμερτζής, καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, εκτίμησε ότι ο γραπτός τύπος βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπος με τέσσερις προκλήσεις: α) κατοχύρωσης της ανεξαρτησίας του από την πολιτική και οικονομική εξουσία, β) αξιοπιστία, η οποία επηρεάζεται από τη χαμηλή ποιότητα του ηλεκτρονικού Τύπου, γ) να ξαναβρεί ο γραπτός Τύπος το νήμα της κοινωνικής υπευθυνότητας και δ) η αναγκαιότητα του επαγγελματία δημοσιογράφου να είναι πολύ-εκπαιδευμένος.
Από τα τέσσερα σημεία θεωρούμε σοβαρότερο το πρώτο, χωρίς να θέλουμε να υποβαθμίσουμε τα υπόλοιπα, δεδομένου ότι σύμφωνα με έρευνα του Δημήτρη Καμάρα, 9 στους 10 δημοσιογράφους εφημερίδων στην Ελλάδα παραδέχονται πως η εξουσία παρεμβαίνει στη δημοσιογραφία, ο ίδιος μάλιστα θεωρεί σοβαρό το ζήτημα της επαγγελματικής ηθικής καθώς δεν υπάρχουν κανόνες συμπεριφοράς και κώδικες ηθικής. Αναπόφευκτα οδηγούμαστε στη δημοσιογραφία της κρυφής κάμερας που απέχει από την ερευνητική.
Διαχέεται, ενίοτε δικαίως και άλλοτε σκοπίμως, η αίσθηση πως έχουμε ξεπέσει στη δημοσιογραφία της αντιπαροχής, της κατά παραγγελία καταγγελίας, της δημοσιογραφικής εργολαβίας που αξιοποιεί το έλλειμμα αξιών της ελληνικής κοινωνίας, παράλληλα η εξουσία επιδιώκει να επηρεάζει κάποιους δημοσιογράφους δίνοντας ρόλους και θέσεις. Ως μέτρο πρόληψης σε ορισμένα μεγάλα ευρωπαϊκά συγκροτήματα κυρίως Βρετανίας και Σκανδιναβίας έχει θεσπιστεί ειδική θέση (Πρες Ομπουτσμαν) ώστε να κατοχυρώνεται η ποιότητα της ενημέρωσης έναντι εκείνων που την υποσκάπτουν.
Αλλά κι αν υποθέσουμε ότι υπάρχουν κάποιοι που εκλαμβάνουν την πληθώρα των Μέσων ως συνώνυμο του πλουραλισμού, στην πραγματικότητα τούτο δεν ανατρέπει τον κανόνα της «ομοιομορφίας», παρά σε ελάχιστες εξαιρέσεις. Όταν προ διετίας είχαμε μια συνομιλία – συνέντευξη με τον συγγραφέα Βαγγέλη Ραφτόπουλο και τον ρωτήσαμε κατά πόσον η αφθονία τίτλων βιβλίων που κυκλοφορούν στις μέρες μας καθρεφτίζει και τον δείκτη ευημερίας και προόδου της γνώσης, η απάντησή του ήταν ότι όλα αυτά εντάσσονται στη μεθόδευση της παγκοσμιοποίησης, ώστε μέσα σε μια τεράστια γκάμα παραγωγής βιβλίων να συγχέεται ο αναγνώστης σε ότι αφορά τα κριτήρια επιλογής των καλυτέρων. Μοιραία αξιόλογες εκδόσεις χάνονται στο σωρό. Ενδεικτικά κάτι αντίστοιχο τείνει να καταστεί κανόνας στην αλληλένδετη σχέση ενημέρωση – επικοινωνία – ψυχαγωγία με αποτέλεσμα ο αναγνώστης να εξαρτά την αγορά της κυριακάτικης εφημερίδας του από το DVD ή το CD που περιέχει παρά από την ουσία και το δημοσιογραφικό περιεχόμενο.
Τοπικά και περιφερειακά
Φυσιολογικά ότι ισχύει σε ευρύτερο επίπεδο είτε με τον ένα τρόπο, είτε με τον άλλο, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό θα επιδράσει σταδιακά και στις εκτός κέντρου κοινωνικές ομάδες και στα μέσα ενημέρωσης που διαθέτουν. Ήδη σταθερά κάνουν αισθητή την παρουσία τους τα πρώτα ηλεκτρονικά site περιφερειακών εφημερίδων και ηλεκτρονικών μέσων, οι ψηφιακές ραδιοφωνικές εφαρμογές και τα blogs ως προπομποί της νέας ηλεκτρονικής εποχής. Τουλάχιστον ο περιφερειακός Τύπος παράλληλα με τον εκσυγχρονισμό και τον εμπλουτισμό της ενημέρωσης αξιοποιώντας την εξειδίκευση στην τοπική ειδησεογραφία έχει διασφαλίσει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα..
Στα τοπικά μέσα ουσιαστικά η κοινωνία στοιχηματίζει με τον εαυτό της αν θα διατηρήσει και κατά πόσο θα σεβαστεί την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, το δικαίωμα του κάθε ατόμου να ενημερώνει και να ενημερώνεται, να εκφράζει και να εκφράζεται, να διαθέτει σεβασμό και αυτοσεβασμό απέναντι στην κάθε άποψη έστω κι αν διαφωνεί με αυτή, και να συμβάλει με την πολιτική της βούληση στην απαλλαγή από τους υπερβολικούς δικονομικούς βραχνάδες που προκαλεί η σύγχρονη μάστιγα της ποινικοποίησης και η μόδα αγωγών. Στα επόμενα χρόνια η αναδιάταξη του καταμερισμού εργασίας και των παραγωγικών δυνάμεων, η διοικητική και χωροταξική αναδιάρθρωση θα απαιτήσουν νέες προσαρμογές και ποιοτικά βήματα που οφείλουν να διασφαλίζουν το θεμελιώδες δικαίωμα στο δημοσιογράφο να παρεμβαίνει δυναμικά και αντικειμενικά. Προ πάντων με σεβασμό στην προσωπικότητα, στην ενεργητική κριτική - διάλογο απέναντι στην εκάστοτε εξουσία η οποία επιδιώκει να του αναθέσει τον άχαρο ρόλο των δημοσίων σχέσεών της ή σε άλλη περίπτωση να τον μετατρέψει σε προαγωγό ή delivery των επιλογών της. Εξυπακούεται όμως ως απαράβατος όρος της ανεξάρτητης έκφρασης για τον δημοσιογράφο αποτελούν η διασφάλιση ενός αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης και η διαρκής καλλιέργεια της μόρφωσής του.
Επίλογος
Σε τελική ανάλυση κανείς δεν είναι μάντης για να αποφανθεί μετά βεβαιότητας για την επιβίωση των Μέσων και ειδικά του Τύπου. Το βέβαιο είναι πως η νέα ψηφιακή εποχή δίδει νέες ευκαιρίες πέρα από γεωγραφικά και πολιτικά σύνορα, ωστόσο τα συμπτώματα της κρίσης που διέρχονται τα διεθνή και εθνικά Media, είναι εμφανή. Το περιοδικό «Αντί» πρόσφατα ανέστειλε την έκδοσή του υπό το βάρος των αγωγών (εμφανίζεται ηλεκτρονική σελίδα με την ονομασία του), στη γαλλική “Le Monde” απειλούνται μαζικές απολύσεις, ενώ σημαντικές αυξομειώσεις στις κυκλοφορίες των εφημερίδων καταγράφηκαν στο πρώτο τρίμηνο του 2008, με εξαίρεση τα αθλητικά έντυπα. Συνολικά στο διάστημα από τον Ιανουάριο μέχρι και το Μάρτιο του 2008, παρουσιάζουν κάμψη σε σχέση με το αντίστοιχο χρονικό διάστημα του 2007, τόσο στην περιοχή Αθηνών - Πειραιώς, κατά 4,62%, όσο και στην περιφέρεια, κατά 5,09%. Αντιθέτως η κυκλοφορία των εφημερίδων παγκοσμίως παρουσίασε αύξηση κατά 2,57% σε έναν χρόνο (2007) και κατά 9,39% την τελευταία πενταετία, σύμφωνα με την ετήσια έκθεση ενώ τα έσοδα από τη διαφήμιση αυξήθηκαν κατά 0,86% τον περασμένο χρόνο και κατά 12,84% την τελευταία πενταετία. Προφανώς σε έναν κόσμο που μεταβάλλεται ραγδαία οι αλλαγές στα Media συντελούνται με κατά πολύ βραδύτερους ρυθμούς και ειδικά η κλασική έντυπη εφημερίδα είναι σε θέση να εξακολουθήσει να υπάρχει τουλάχιστον στο μεταβατικό αυτό στάδιο εξυπηρετώντας τις γενιές που είναι συνυφασμένες με την παραδοσιακή μορφή ενημέρωσης. Κάτι σαν τον δικό τους «Ροδανθό» που έλκει την αλλαγή των καιρών.
* Το παραπάνω κείμενο αφιερώνεται σε όλους εκείνους τους επώνυμους και ανώνυμους ανθρώπους των Μέσων Ενημέρωσης που θυσιάστηκαν στο βωμό της ενημέρωσης. Οι αριθμοί είναι αμείλικτοι: 2004: 53 νεκροί δημοσιογράφοι, 2005: 65 νεκροί, 2006: 58 νεκροί και 2007: 86 νεκροί.
Βιβλιογραφία:
Η Επιστήμη της Επικοινωνίας, Regis Debray, εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη
Η Τυραννία των ΜΜΕ, Ιγνάσιο Ραμονέ, εκδόσεις Πόλις
«Ελευθεροτυπία» 21.04.08 Le Monde: «Έρχεται το τέλος του «Κόσμου»
«Το Ποντίκι» 17.04.08: «Αντί». Θα λείψει σε όσους μεγάλωσαν μαζί του.
ΒΗΜΑΙδεών Μάιος 2008: «Η μετα-δημοσιογραφία και η νέα εποχή».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου